Artemisia, kwaliteit of sensatie?
De voorbije maanden was Artemisia Gentileschi bijna niet weg te denken uit de media. Haar oeuvre en levensverhaal maakten van de Italiaanse barokschilder een icoon. Al tijdens haar leven was ze beroemd en had ze veel succes. Wat is haar positie in de hedendaagse kunstmarkt?
Tekst: Gabrielle Johansson
Na Londen opent op 26 september Rijksmuseum Twenthe een tentoonstelling over leven en werk van Artemisia Gentileschi (1593- na 1654). Maar liefst twintig schilderijen zullen in Enschede te zien zijn naast evenveel werken van (mannelijke) tijdgenoten. Bijzonder is dat er – in tegenstelling tot Londen – flink wat bruiklenen uit privébezit getoond worden. De bruiklenen komen uit Italiaanse collecties en één Amerikaanse. Curator Joost Keizer: “We werken samen met het Italiaanse bedrijf stART voor de contacten met de verzamelaars in Italië, maar met de eigenaar van de Amerikaanse Bennet Collection praten wij zelf.” Enkele van de werken werden niet eens zo lang geleden pas toegeschreven aan de Italiaanse kunstenaar die vaak kortweg Artemisia wordt genoemd.
Rechtmatige maker
Kunstwerken worden wel vaker na zeer lange tijd aan iemand anders toegeschreven. “Dat gebeurt niet zelden als een werk op de kunstmarkt belandt. Dan komen er extra onderzoeken opdat de waarde zo hoog mogelijk kan ingeschat worden”, verklaart Joost Keizer. “Wanneer een schilderij bij Sotheby’s wordt aangeboden merkt bijvoorbeeld een specialist elementen op in het werk die de toeschrijving op losse schroeven zetten.” Ondanks dat Artemisia in het begin van de eeuw als kunstenaar herontdekt was, bleef tot ruim tien jaar geleden een deel van haar oeuvre aan andere meesters toegeschreven. Dit heeft te maken met de genderkwestie bij kunsthistorisch onderzoek. Lange tijd ging men er bij een werk van hoge kwaliteit sneller van uit dat een man de maker was. Zelfs al was er genoeg bewijsmateriaal, was men vroeger niet zo gauw geneigd om een werk toe te schrijven aan Artemisia. Opvallend gebeurde dit zelfs bij Jaël en Sisera (1620), dat na Londen nu ook in Twenthe te zien zal zijn. “Dit werk draagt zelfs haar signatuur. Niets wijst erop dat het geen werk van haar zou kunnen zijn,” aldus Keizer, “maar door de hoge kwaliteit van dit werk werd aangenomen dat het van de hand van haar vader Orazio Gentileschi was – of toch minstens het resultaat van een samenwerking tussen de twee.” Dit was geen uitzondering. Op deze tentoonstelling hangen veel door Artemisia gesigneerde werken waarvan de authenticiteit lange tijd betwist werd. De laatste 15 jaar is er echter veel nieuw onderzoek gedaan naar het oeuvre van Artemisia en nieuwe inzichten zorgden voor positieve ontwikkelingen. “De verkoop van een nieuw ontdekte Artemisia wekt steevast veel interesse op van verzamelaars en musea.”
Een flexibele hand
Dat Artemisia Gentileschi in het begin van de vorige eeuw herontdekt werd als kunstenaar had veel te maken met de opkomst van fotografie. Er kwam toen opnieuw interesse in de schilderstijl van Caravaggio, waarvan de kenmerkende licht-donker contrasten ineens nieuwe associaties opriepen. Het oeuvre van Artemisia was tot in de 18e eeuw populair gebleven, en werd goed een eeuw geleden opgemerkt door twee mannelijke kunsthistorici als ‘navolger van’. Maar mogen we haar wel een ‘caravaggesk’ kunstenaar noemen? “Zij kende zeker het werk van Caravaggio, die ook bevriend was met haar vader. Haar iconische schilderij van Judith, dat vaak als toetssteen wordt gebruikt voor recentere toeschrijvingen, getuigt zeer duidelijk van zijn invloed. Maar zij is pas 17 jaar wanneer Caravaggio sterft en Artemisia verhuisde nog geen twee jaar later naar Firenze naeen pijnlijk proces tegen Tassi, een andere vriend van haar vader die haar had verkracht”, legt Keizer uit. “Recent onderzoek toont aan dat ze stilistisch zeer flexibel was, en zonder probleem de schilderstijl van andere regio’s kon overnemen.” Doordat Artemisia vele jaren werd gedoodverfd als navolger van Caravaggio, bleven mensen blind voor kwaliteitsvolle werken van haar hand die niet voldeden aan de stilistische kenmerken van een caravaggistisch werk. Na haar vertrek uit Rome schilderde ze niet alleen in Firenze, maar ook in Venetië, Napels en zou ze ook het felle Bolognese licht naar haar hand zetten. “Een goed voorbeeld hiervan is haar werk Cleopatra uit Galerie Giovanni Sarti in Parijs, dat door de heldere belichting totaal verschilt van een typisch caravaggesk werk. Wie kijkt naar de fysionomische kenmerken van het gezicht en de manier waarop het licht reflecteert op de kleding moet toegeven dat dit een werk van haar is. Artemisia kon heel wat dat Caravaggio niet kon. Zo waren zijn achtergronden steeds donker maar blonk Artemisia uit in landschappen. Ze was ook zeer begaafd in het weergeven van de lucht en de wolken.” Tijdens haar leven zou ze snel beroemder worden dan haar vader, deels juist omdat ze zo flexibel in verschillende stijlen schilderde. Deze stilistische diversiteit is dan ook één van de redenen waarom veel werken aan andere kunstenaars zijn toegeschreven. “Zij was een vrouw, en bovendien liet ze geen eenduidig stilistisch geheel zien in haar werk”, geeft Keizer aan. “Vandaag hebben kenners hier moeite mee, en ook met de schaduw van Caravaggio die boven de 17e eeuwse kunst hangt. Wat tijdens haar leven haar voordeel was voor de kunstmarkt is nu een beetje haar nadeel geworden.”
Authentiek Artemisia?
Als een kunstenaar zo veel verschillende stijlen naar haar hand zet, hoe kan de authenticiteit dan bepaald worden? Buiten enkele werken op de tentoonstelling in Enschede, dragen veel doeken van Artemisia bovendien geen signatuur. De afgelopen vijftien jaar hebben specialisten geleerd haar hand te herkennen op andere vlakken dan de caravaggeske stijl. Joost Keizer: “Artemisia geeft de fysionomie van een gelaat heel herkenbaar weer. De losse toets waarmee ze kragen schildert valt op, net zoals je er niet aan voorbij kunt dat haar vrouwelijke figuren hun haar vaak los dragen. Een goed voorbeeld is het schilderij uit de Texaanse Bennet Collection, De allegorie van roem (ca. 1640), dat in Twenthe de tentoonstelling opent. Wanneer kunsthistorici zoeken naar de hand van de artiest kijkt men in de eerste plaats naar stijl en algemeen voorkomen van het werk. Hierin valt een belangrijk kenmerk op, dat losse haar. Wat tegelijk ongewoon was voor het tijdperk maar ook net de manier waarop de allegorieën gingen belichaamd worden.” Dit werk komt oorspronkelijk uit een Italiaanse verzameling, waar men al een vermoeden had dat het een Artemisia was. Toen het na een veiling in Texas belandde, werd het in de VS opnieuw bestudeerd en definitief aan haar toegeschreven. Bij sommige werken van Artemisia Gentileschi is voor kunsthistorici de authenticiteit zeer duidelijk vast te stellen. Haar Lucretia, het schilderij dat door het Parijse veilinghuis ArtCurial voor 4,8 miljoen euro werd verkocht, werd onverwachts door kenner Mauro Natale spontaan herkend als een Artemisia tijdens een tentoonstelling.
De hedendaagse kunstmarkt
Het idee leeft sterk dat vrouwen, en al helemaal in de 17e eeuw, doorgaans minder betaald kregen voor hun kunst ondanks de hoge kwaliteit die ze te bieden hadden. Niet zo voor Artemisia, die tijdens haar leven al beroemd was en dit maar al te goed wist. “Zij verdiende best goed met haar schilderijen, er was geen opvallend verschil met haar mannelijke tijdgenoten,” merkt Keizer op. “Ze was er zich van bewust een vrouw in een mannenwereld te zijn en stond er steeds op dat haar klanten een waardig bedrag zouden betalen.” En nu? Lange tijd genoten haar werken niet even veel waardering als vroeger en het heeft enkele jaren geduurd vooraleer ze op veilingen hoge prijzen scoorden. Haar oeuvre kwam nog niet zo lang geleden pas van onder de schaduw van Caravaggio, maar ook van die van haar vader Orazio. “Zeker in Italië valt het nog op dat de appreciatie voor Orazio groter is dan die voor Artemisia. Voor de tentoonstelling in Enschede kopen wij niets aan maar we betalen de verzekeringskosten voor de werken in bruikleen. Welnu, de verzekeringswaarde voor een werk van haar vader ligt opmerkelijk hoger.” Bij Italiaanse verzamelaars wordt Orazio Gentileschi nog steeds meer gewaardeerd. Artemisia hoort er gewoon bij de groep van 17e eeuwse Italiaanse barokkunstenaars, een deel van het geheel dus. In de rest van Europa en ook in de VS leeft er een ander verhaal. “Daar is zij een symbool van feminisme, iconisch in de geschiedenis van schilderende vrouwen. Buiten Italië wordt er ook veel meer gereflecteerd over hoe ze standhield als vrouw in die mannenwereld. Iets waarop wij ook focussen in de tentoonstelling.” Het Amerikaanse Getty museum kocht op een veiling in Parijs haar werk Lucretia voor bijna 4,8 miljoen euro, wat voor een enorme stijging van haar marktwaarde zorgde buiten Italië. Toch blijft er een groot verschil met de prijzen die sommige werken van haar vader halen: zijn Danaë werd afgehamerd voor liefst 30 miljoen euro. Specialist oude kunst bij het Parijse veilinghuis Matthieu Fournier heeft hier nog een interessante bedenking bij: “In de schilderkunst blijft Orazio belangrijker dan Artemisia. Ondanks haar hoog kwalitatief werk is het vooral haar dramatische levensverhaal dat interesse wekt en nu de prijzen doet stijgen. Mocht de Danaë geschilderd geweest zijn door Artemisia met dezelfde kwaliteit, had het veel meer opgeleverd dan het bedrag waarvoor het nu verkocht is.” Monografische tentoonstellingen zoals die in Londen en Enschede dragen ook bij tot de toename in interesse op de kunstmarkt. “Er is een zeer grote vraag naar werken van Artemisia”, aldus Fournier. “Ook werken die maar gedeeltelijk zijn gerestaureerd worden afgehamerd voor opmerkelijke prijzen.”
Sensatie of kwaliteit?
Lucretia (ca. 1627) is het duurst verkochte schilderij van Artemisia ooit. Welke factoren bepalen een dergelijk hoog bedrag? Matthieu Fournier: “Hier spreken we van een sterk autobiografisch werk. In de Romeinse geschiedenis pleegt Lucretia zelfmoord na verkracht te zijn, hierbij kijkt men direct naar Artemisia haar eigen verhaal en de verkrachting door een vriend van haar vader. Als vrouw die werkt in een wereld gedomineerd door mannen, creëert zij een nieuwe versie van het verhaal van Lucretia. Niet alleen thema en proximiteit zijn belangrijk maar ook de kwaliteit van het werk én die van de conservatie. Dit werk is zeer goed bewaard gebleven en fantastisch goed gerestaureerd tot in de details.” Dat het over een vrouwelijke kunstenaar met een tragisch verhaal ging speelde volgens Fournier bij de veiling de grootste rol. “Sensatie is zeer belangrijk. Vaak neigen kopers eerder naar een artiest met een interessant levensverhaal, terwijl er andere werken met gelijkaardige kwaliteit zijn.” Deze zomer nog verkocht Christie’s in Londen op 8 juli een werk van Artemisia voor een bedrag dat de geschatte waarde maar liefst drie keer verdubbelde. Venus en Cupido was geschat op £ 600.000-1.200.000 en werd afgehamerd op het indrukwekkende bedrag van £ 2.422.500. Dit getuigt er nogmaals van dat haar werken zeer gegeerd zijn op de kunstmarkt. “Artemisia Gentileschi wordt beschouwd als een van de grootste kunstenaars van de 17e eeuw,” zegt Clementine Sinclair, specialist oude kunst bij Christie’s Londen. “Dankzij de recente herwaardering voor de carrières en oeuvres voor vrouwelijke kunstenaars wordt zij erkend als een van de meest expressieve en sterkste vrouwelijke kunstenaars ooit. Dit geeft haar werken extra kracht, weerklank en relevantie.” Venus en Cupido was in 2002 reeds tentoongesteld in het MET in New York, toen het qua conservatie in een mindere staat was. De recente restauratie heeft bijgedragen aan het bepalen van de waarde. “Bij waardebepaling komen een heleboel factoren kijken. Naast de staat zijn ook de attributie, de herkomst, publicaties en expositiegeschiedenis van belang.” Betekent dit dat de toekomst op de kunstmarkt veelbelovend is voor werken van andere vrouwelijke kunstenaars? “Alle vrouwelijke artiesten hebben voordeel bij het fenomeen van Artemisia. Op de kunstmarkt zijn werken van vrouwelijke kunstenaars populair, vandaag zijn er al vrouwen die door deze mode successen maken”, meent Matthieu Fournier. Ook Sinclair ziet veel positieve ontwikkelingen op de markt voor oude kunst: “De laatste tijd wordt algemeen erkend dat sommige vrouwelijke kunstenaars in het verleden over het hoofd zijn gezien en dat dit moet worden rechtgezet. Naast Artemisia is Michaelina Wautier hiervan een uitstekend voorbeeld. Kort geleden nog ondergewaardeerd, wordt zij nu geroemd als de beste vrouwelijke schilderes van de Vlaamse barok en er wordt fel om haar werken gevochten.”
Bezoeken
Artemisia. Vrouw & Macht
Rijksmuseum Twenthe
Enschede
26-09 t/m 23-01