Heel bekend tijdens zijn leven en daarna lange tijd uit de belangstelling. De Antwerpse schilder Jef Verheyen (1932-1984) was een stuwende kracht in de Europese avant-garde. Hij was bevriend met kunstenaars als Fontana, Manzoni, Klein en Uecker. Zijn radicale kunst evoceert een oneindige ruimte waarin het licht trilt. Sinds de internationale revival van ZERO-kunstenaars is een nieuwe opmars ingezet. Het KMSKA presenteert Venster op het oneindige, een baanbrekende overzichtstentoonstelling in samenwerking met het M HKA en het Jef Verheyen Archief.
“Het is wonderbaar midden in het licht van de opgaande zon te staan en te beseffen dat er op dit ogenblik nog anderen zijn die hetzelfde ondergaan”, schreef de kunstenaar in 1977. Het is een fragment uit de catalogus bij zijn retrospectief in 1979 in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel. Onder deze tekst staat ‘Jef Verheyen’ en daaronder ‘le peintre flamant’. Met een ‘t’. Zo ondertekende hij dikwijls brieven en teksten. Zinspelend op ‘Vlaams’, maar hij maakte er ‘vlammend’ van. Het slaat op de kleuren in zijn werk, maar waarschijnlijk ook op zijn temperament. Naar verluidt kon hij vlammend discussiëren.
Het gloeiende roze in het schilderij Brazilië of etherische werken die een gevoel van oneindigheid geven, een immense leegte: het oeuvre van Verheyen biedt belevingen aan van licht tot donker, van zwart, groen, blauw, rood, in het ganse spectrum van kleuren. Laag na laag na laag geschilderd tot in de subtielste nuances. Zoals in de glacistechniek van Jan van Eyck, maar met matte verf. Jef Verheyen koppelde vernieuwing aan de Vlaamse schilderkunsttraditie en meesters als Botticelli en Vermeer. Zijn Lichtkathedralen refereren aan de gotiek en zijn tondo’s aan de renaissance.
De tentoonstelling Jef Verheyen. Venster op het oneindige in Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen is het resultaat van jarenlang onderzoek. Annelien De Troij van het M HKA-team verdiepte zich in het archief van Verheyen en belichtte daarbij de nieuwe ruimtebeleving die hij voorstelde. Zijn experimentele zoektocht blijft relevant. Daarom wordt de internationale context niet alleen getoond met werk van voorgangers en tijdgenoten, maar ook van de hedendaagse kunstenaars Carla Arocha & Stéphane Schraenen, Ann Veronica Janssens, Kimsooja en Pieter Vermeersch.
Vibratie van kleur
‘Zien is met de ogen voelen.’ Bij het veelgeciteerde motto van Jef Verheyen wordt vaak gewezen op de visuele handicap waarmee hij werd geboren en die later werd verholpen. In zijn manifest Essentialisme (1957-1959) proclameerde hij dat het schilderij moet loskomen van de materie. Beweging is ‘vibratie ter plekke’, een immateriële vibratie van de kleur binnen het oppervlak van het schilderij zelf om zo een grenzeloze, dimensieloze ruimte te creëren. Een paar decennia later vond hij essentialisme nog altijd de beste term voor zijn schilderkunst, getuige zijn uitspraak: “Essentialisme is het ritme van het leven.”.
De jonge Verheyen werkte eerst met keramiek. “Ik trachtte zowel in mijn keramiek als in mijn schilderijen een soort ‘essentie” te bereiken”, schreef hij. Het thema van oneindigheid verscheen al rond 1956 in zijn schilderijen en ook het thema van de leegte hield hem bezig. De hoofdthema’s waren altijd licht en kleur. Hij schilderde ze en schreef erover en hij reisde veel. In Milaan ontmoette hij in 1957 Fontana, Manzoni en Crippa. In 1958, na zijn eerste solo in Galerie Pater in Milaan, bezocht hij in Parijs de tentoonstelling Le Vide van Yves Klein bij Iris Clert. Hetzelfde jaar was hij medeoprichter van de Antwerpse avant-gardegroep G58, die hij verliet om in 1960 de Nieuwe Vlaamse School op te richten. In de G58-expo Vision in Motion/Motion in Vision in 1959 in het Hessenhuis ontmoette hij Günther Uecker uit Düsseldorf, die een belangrijke ZERO-kunstenaar werd.
Samenwerkingen met bevriende kunstenaars en schrijvers zijn er meermaals geweest. In 1962 bracht Lucio Fontana in de villa van de verzamelaar Louis Bogaerts in Knokke een gebogen lijn van gaten aan op het gouden schilderij Le Jour van Jef Verheyen. De actie werd uitgezonden op de Vlaamse televisie en dat filmpje staat op YouTube. De oudere Fontana steunde de jonge kunstenaar en kocht van hem drie schilderijen, onder meer een vlammend rood schilderij met een boogvorm. Geometrische vormen in schilderijen van Verheyen lijken in de leegte te zweven en je ziet ze niet altijd meteen. Hij was al vroeg geboeid door oosterse filosofieën. Ook The Geometry of Art and Life van Matila Ghyka en diens boek over de gulden snede waren inspiratiebronnen. Hij was een soort theoreticus, maar hij heeft heel gevoelige schilderijen nagelaten.
